Eski sömürgeci güçler II. Dünya Savaşı’ndan büyük ölçüde zayıflamış olarak çıktılar. Büyük Harp sosyalist kampın genişlemesine yol açtığı gibi iki kritik gelişme daha vuku buldu: 1) ABD’nin en güçlü kapitalist ülke olarak ortaya çıkışı, 2) Üçüncü Dünya’da birçok milliyetçi rejimi iktidara getiren ve yeni bağımsız devletlerin doğal kaynakları üzerinde kontrol sağlamak üzere yürütülen yeni sömürgecilik süreci. Bu süreci yönetmek için güçlü emperyalistler devletler, askerî veya stratejik menfaatleri doğrultusunda Üçüncü Dünya ülkelerinin iç politikalarına doğrudan yahut dolaylı olarak müdahale ettiler. Diyebiliriz ki bu durum II. Dünya Savaşı sonrasında, başta Ortadoğu olmak üzere Üçüncü Dünya ülkelerinde sıkça tekrarlanan bir olgu haline geldi.
Bunun en çarpıcı örneği, petrol uğruna İran’da Başbakan Muhammed Musaddık’ın (1882-1967) milliyetçi hükümetini deviren ve Şah’ı kendi menfaati için yeniden başa getiren dış destekli 1953 CIA darbesidir. Bu darbe belirgin şekilde ABD ve İngiltere’nin aktif katılımıyla gerçekleşmesine rağmen arşivlerin tam anlamıyla açılmaması nedeniyle, bu iki ülkenin rolü net olarak ortaya çıkarılamamıştır. Bir İranlı müellifin ifade ettiği gibi “bir devenin iğne deliğinden geçmesi, İran’daki 1953 darbesiyle ilgili CIA arşivlerine erişmekten daha kolaydır. Aradan yarım asırdan fazla zaman geçmesine, Pehlevî Hanedanlığının düşmesine, Soğuk Savaş’ın sona ermesine, katılımcıların çoğunun ölmesine ve Guatemala gibi diğer gizli eylemlere ait materyallere erişimin serbest bırakılmasına rağmen İran’la ilgili arşivlere erişilememektedir.”
1990’ların başında CIA, bu tip büyük dosyaları kataloglamaya ayıracak bütçesi olmadığı gerekçesiyle İran’la ilgili 1953 belgelerini yayınlamadığını deklare ederek zaman kazanmaya çalışmıştı. 1990’ların sonuna gelindiğinde, bu defa aynı dosyaların 1960’ların başında “bilmeden” imha edildiği belirtilerek kamuoyuna açılmalarının mümkün olmadığı dile getirildi. Bununla beraber, ilk olarak 16 Nisan 2000 tarihli The New York Times’ta özet olarak yer alan bu gizemli belgeler, daha sonra aynı gazetenin internet sitesinde yorumlanarak 80 sayfa olarak yayınlandı. Bundan bir süre sonra da başka bir web sitesinde, “İran Başbakanı Musaddık’ın Devrilmesi” başlığıyla, 1953’teki darbede aktif görev alan CIA ajanı Donald Wilber tarafından, gelecekteki darbeler için CIA’nın el kitabı olarak dizayn edildi. Ancak bu belgeler de “Amerikan çıkarlarına, dost ülke ve devlet adamlarına zarar vermeyecek” şekilde sansürlenerek yayınlanmıştır. Nihayet 2013’te CIA’dan, darbenin kendileri tarafından yapıldığına dair ilk defa açık bir itiraf geldi.
