Etkileri günümüze uzanan 1877-78 Osmanlı-Rus Savaşı sonrasında Kafkasya’dan Anadolu’ya yapılan zorunlu göçler yakın tarihimizin mühim hadiselerinden biridir. Kafkasyalıların, Osmanlı topraklarına yaptıkları ilk zorunlu göç Kırım Savaşı yıllarında başlamıştır. Elimizdeki verilere göre 1855-56 yıllarından 1863’e kadar 311 bin 333 Kafkasyalı Osmanlı topraklarına göç etmiştir. 1864 yılında gerçekleşen Büyük Çerkes Sürgünü sonucunda ise sayıları 700 bin ile 1 milyon arasında değişen Kafkasyalının zorunlu olarak Anadolu’ya geldiği bilinmektedir. Bir başka bilgiye göre, 1859 yılından 93 Harbi’nin sonuna kadar Kafkasya’dan Osmanlı topraklarına 2 milyon kişi göç etmiş, bunların 500 bini yolda hayatını kaybetmiştir. Kafkasya’dan Anadolu topraklarına doğru en yoğun göç hareketi ise 93 Harbi sonrasında meydana gelmiştir.
31 Ocak 1878’deki ateşkes ile sonlanan 1877–78 Osmanlı-Rus Savaşı sonucunda Osmanlı Devleti büyük toprak kayıplarına uğradı. Bu savaş esnasında Kafkasyalıların Osmanlı’ya yardımı sonucunda, savaşın bitiminde imzalanan anlaşmalar ile bölgenin yeni durumu, onların zorunlu göçündeki en mühim etkenlerdendir. Bunun yanında, Çarlık yöneticilerinin Kafkasyalıların topraklarını ellerinden almak, onları yoksullaştırmak, sürgün etmek, katletmek ve Ruslaştırmak, Hıristiyanlaştırmak gibi politikaları yüzünden göçlerin hızlandığı görülür. Çarlık yönetiminin bu dayatma ve baskıları dolayısıyla çareyi Osmanlı topraklarına göç etmekte gören başta Batumlular, Sohumlular, Lazlar, Megreller, Çerkesler ve Dağıstanlılar olmak üzere diğer Kafkas halkları meşakkatli göç yollarına düştüler.
İlk durakları İstanbul olan Kafkasyalılar, burada kayıt altına alınarak kendileri için uygun olan arazilere yönlendirilmekteydiler. Kafkasyalıların yerleştirilmesinde sınırların güvenliği, etnik dengenin sağlanması ve toprağın işlenir hale getirilmesi gibi hususlara dikkat edilmiştir. Misafir edilmeleri, iskân yerlerinin tespiti ve ihtiyaçlarının karşılanması amacıyla Osmanlı yöneticileri tarafından birden fazla komisyon kuruldu. Ekseriyetle deniz yolunu kullanan Kafkasyalılar bazı durumlarda kara yoluyla da Osmanlı topraklarına ulaştılar. İstanbul’da sayılarının beklenmedik şekilde artmasından ötürü Kafkasyalılar iskân yerlerine en yakın konumdaki limanlara yönlendirildiler. Bu limanlar başta Trabzon, Samsun, Sinop olmak üzere Giresun, İzmit ve Mudanya gibi ana merkezlerdi.
Savaşın bitiminden hemen sonra 694 bin 67 Kafkasyalının Anadolu’ya ulaştığı ve yerleştirildiği görülür. Bu yıllarda bölgeye ulaşan göçmenlerin iskânları ancak 1880’li yıllarda tamamlanmıştır. Kafkasyalı göçmenler Çanakkale, Biga, Bandırma, Bursa, Adapazarı, İzmit, Samsun, Sivas, Kayseri, Adana, Amasya, Aydın, Kastamonu, Tokat, Çorum, İzmir, Yalova, Düzce, Eskişehir, Yozgat ve Balıkesir gibi bölgelere iskân edilmişlerdir. 1895’ten 1900’e kadarki süreçte Kafkasya’dan yapılan göçler durma noktasına gelse de 1900’lerden sonra tekrar eski yoğunluğuna ulaştığı görülür.
Devamı Derin Tarih Nisan Sayısında…
