1917’de Çarlık Rusya’da devrim başlayınca Rus askerleri Kafkasları boşaltıp ülkelerine döndüler. Böylece Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan bağımsız hale geldi. Ancak bir süre sonra Ermeniler tüm Azerbaycan’ı işgal ederek katliamlara başladı. Bunun üzerine Enver Paşa kardeşi Nuri Killigil Paşa’yı Kafkas İslam Ordusu’nu kurmak üzere bölgeye gönderdi. Nuri Paşa 25 Mayıs 1918’de Gence’ye girdi ve kısa sürede bölgeyi Ermenilerden temizledi. 28 Mayıs 1918’de Mehmed Emin Resulzade Gence’de Azerbaycan Cumhuriyeti’ni kurdu. Nuri Paşa ise art arda yaptığı saldırılar sonunda Karabağ ve Dağıstan’ı da kurtarıp 15 Eylül 1918’de Bakü’ye girdi.
Ancak Azerbaycan Cumhuriyeti’nin ömrü çok kısa sürdü. 24 Nisan 1920’de Kızıl Ordu Bakü’yü işgal etti. Ardından Ermenistan ve Gürcistan’a ilerleyerek bölgeyi Sovyetler Birliği’ne kattı. Stalin Türkiye’nin Türk dünyası ile fizikî bağını kesmek için İran’dan getirilen Ermenileri yerleştirerek Ermenistan topraklarını suni olarak İran sınırına kadar uzattı. Ayrıca Dağlık Karabağ bölgesine planlı olarak Ermenileri yerleştirerek 1923’te bu bölgeyi “özerk” hale getirdi.
1989’da Sovyetler Birliği’nin çökmesi üzerine uzun süredir muhalefet hareketinin liderliğini yapan Ebulfeyz Elçibey Azerbaycan Halk Cephesini kurdu. 1990 yılında Azerbaycan’da bağımsızlık gösterilerinin artınca Rus ordusu halka ateş açtı ve Bakü’de 2 bin civarında Azerbaycanlı şehit edildi. Sonunda 18 Ekim 1991 günü Azerbaycan bağımsızlığını ilan etti ve bunu ilk tanıyan ülke Türkiye oldu. Davanın lideri Ebulfeyz Elçibey ise cumhurbaşkanı seçildi. Ancak Ermeniler kısa süre sonra, 26 Şubat 1992’de Hocalı’da büyük bir katliam gerçekleştirerek 613 Azerbaycanlıyı katlettiler, Karabağ ve etrafındaki yedi yerleşim birimini işgal ettiler. Sonuç olarak Ermeniler, henüz bir ordu kurmaya fırsat bulamayan Azerbaycan Cumhuriyeti’nin topraklarının %20’sini işgal etti. Bölgedeki Azerbaycanlılar göç etmek zorunda kalırken, Ermeniler Karabağ ve işgal ettikleri 7 yerleşim yerinde “Dağlık Karabağ Cumhuriyeti” ni kurdular.
Durumun bu hale gelmesi üzerine 24 Mart 1992’de Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT) devreye girdi. Soruna çözüm bulmak için aralarında Türkiye, Azerbaycan ve Ermenistan’ın da olduğu bir grup ülke ile “Minsk Grubu” mekanizması kuruldu. Çözüm yolu ise ABD, Rusya ve Fransa’nın eş başkanlığı altında bu üç ülkeye bırakıldı. 1994’de iki taraf da ateşkesi kabul etti. Aradan geçen sürede AGİT’in sorunun kalıcı çözümünde başarılı olamaması üzerine, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu 14 Mart 2008’de Azerbaycan’ın toprak bütünlüğünü onaylayarak Ermeni güçlerin işgal ettikleri tüm topraklardan derhal çıkmasını isteyen bir karar tasarısını kabul etti. Ancak Ermenistan bu karara uymadı. 1 Nisan 2016’da Ermenistan’ın bir saldırısından sonra Azerbaycan ordusu derhal karşılık verdi ve bir miktar toprağını geri alabildi. 5 Nisan 2016 da Viyana’da yapılan görüşmelerde yine ateşkes kararı alındı.
Devamı Derin Tarih Kasim Sayısında…
