Dipnotlar:
1 BOA, BEO Sadaret Defterleri, nr. 365, s.91’den naklen: Gültekin Yıldız, “Yeniçerisiz Tahta Çıkmak: Kadîm ve Cedîd Arasında Sultan Abdülmecid’in Cülûsu”, M.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi: Türklük Araştırmaları Dergisi, S.20, İstanbul 2008, s.332, dipnot: 6.
2 II. Mahmud’un kızı Sâliha Sultan’ın kocası olan Gürcü Halil Rifat Paşa, Damad Mahmud Celâleddin Paşa’nın babası ve Prens Sabahaddin’in dedesidir.
3 Vefat tarihinin 28 Haziran Cuma günü olduğunu ve bazı sebeplerden dolayı 30 Haziran Pazar, hatta 1 Temmuz Salı gününe kadar gizli tutulduğunu ileri sürenler de vardır (krş. Kemal Beydilli, “Mahmud II”, DİA, C.27, s.356; Yüksel Çelik, Şeyhü’l-Vüzera Koca Hüsrev Paşa: II. Mahmud Devrinin Perde Arkası, Ankara: TTK, 2013, s.354).
4 John Freely, Osmanlı Sarayı: Osmanlı Sultanlarının İstanbul’daki Özel Hayatları, çev. Ayşegül Çetin Tekçe, İstanbul: Alfa Yayınları, 2022, s.259.
5 Gültekin Yıldız, “Yeniçerisiz Tahta Çıkmak”, s.340.
6 Hakan T. Karateke, Padişahım Çok Yaşa, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012, s.75.
7 Alı Rıza Beg (Balıkhâne Nâzırı) ve Mehmed Gâlib, “On üçünci asr-ı Hicrîde Osmânlı Ricâli”, Peyâm gazetesinde tefrika, 22 S. 1338 /17 Teşrîn-i ŝânî 1335/1919, s.3.
8 Bu vaka hakkında bk. Ahmet Dönmez, “Babıâli’de Hizip Çatışmaları: Ahmed Fevzi Paşa’nın Osmanlı Donanmasını Mısır Valisine Teslimi Olayı”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.40 (2016), ss.46-54.
9 Yuluğ Tekin Kurat, H. Layard’ın İstanbul Elçiliği, Ankara: A.Ü. DTCF Yayınları, 1968, s.3.
10 Alan Palmer, Osmanlı İmparatorluğu: Son Üçyüz Yıl / Bir Çöküşün Tarihi, çev. B. Ç. Dişbudak, İstanbul: Sabah Kitapçılık, 1997, s.117.
11 Cengiz Kırlı, Sultan ve Kamuoyu, İstanbul 2009, ss.61-64,104-107.
12 Abdurrrahman Şeref, Târîh Musâhabeleri, İstanbul 1339, ss.7-8.
13 Mahmut Akpınar, “Bir Saray Hekiminin Serencamı: İstefanaki Karatodori (1789-1867)”, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIV/1 (2010), ss.173-184.
14 Halûk Y. Şehsuvaroğlu, “Bezmiâlem Vâlide Sultan”, Resimli Tarih Mecmuası, IV/39 (1953), s.2100. Şehsuvaroğlu’nun, “Son hastalığı sırasında ona bakan hekim” dediği eğer Dr. Spitzer ise (ki öyle olmalıdır) onun, Ahmed Refik’in (Altınay) tercüme etmiş olduğu hatıratında bu ifadesine rastlayamadık.
15 BOA, İrâde Hâriciye, nr. 2080 (22 R. 1264 tarihli irade ve melfûfu: Sırp Başkinezi Aleksandri’nin tahrîrâtı), 2084 (29 R. 1264 târîhli irâde ve melfûfu: Rum Patriki’nin takrîri).
16 BOA, İrâde Dâhiliye, nr. 8735 (Husûsî İrâde Tezkiresi), 8835 (Taltîfât. Leffi çıkmamıştır).
17 Harun Açba, Kadınefendiler: Son Dönem Osmanlı Padişah Eşleri (1839-1924), İstanbul 2007, s.22.
18 Dr. Sigmund Spitzer, “Sultan Abdülmecid Han’ın Sarayı’nda Doktor Spitzer’in Hatıratı”, çev. Ahmed Refîk [Altınay], TOEM, sene 6, cüz 34, İstanbul 1333, s.617.
19 Sir Adulphus Slade, Türkiye ve Kırım Harbi, çev. A. Rıza Seyfi[oğlu], İstanbul: Gn. Kur. Yay., 1943, s.18 ve 56.
20 Charles White, Three years in Constantinople; or, Domestic manners of the Turks in 1844, C.III, 1845, ss.2-3. Aynı yazar, kitabının 1. cildinde Bezmiâlem’in Çerkez olduğunu yazar. C.I, 2. ed. 1846, s. 184, dipnot.
21 Çağatay Uluçay, Harem, II, Ankara 1971, s.65; Alan Palmer, Osmanlı İmparatorluğu, s.117 vd.
22 Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir, II (13 20), Ankara: TTK Yayınları, Ankara 1960, s.94, 156.
23 BOA, İrâde Dâhiliye, nr. 9035.
24 Halûk Y. Şehsuvaroğlu, “Bezmiâlem Vâlide Sultan”, s.2099.
25 Bezmiâlem Valide Sultan Vakfiyyeleri, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA), Kasa nr. 11, IV. Vakfiyye, s. 88; Erdem Yücel, “Vakıf yapan kadınlar”, Hayat Tarih Mecmuası (1971), sayı 2, s. 45 49.
26 “Bezmiâlem”, TA, VI, s. 306 307.
27 Leyla Saz, Harem’in İçyüzü, düzenleyen: Sadi Borak, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1974, s.85; Çağatay Uluçay, Harem II, s. 154.
28 Fotoğrafları için bk. Emre Aracı, Aynı Eser, ss.127-131.
29 “Bezmiâlem Vâlide Sultan”, İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi, III, Tercüman gazetesi ilavesi, İstanbul 1983, s.1256.
30 https://www.academia.edu/36697096/M_Hüdai_ŞENTÜRK_Bezmiâlem_Vâlide_Sultan_vakfiyyeleri_Envanteri.
31 https://www.academia.edu/40606633/Bezmialem_Vâlide_Sultân_Hayâtı_ve_Eserleri.
Kaynakça:
Bezmiâlem Valide Sultan Vakfiyyeleri, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, Kasa nr. 11.
Bezmiâlem Vâlide Sultan Vakıfları Fodla Defteri, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi, nr. 44
İstanbul Vakıflar Baş (Bölge) Müdürlüğü, Hayır İşleri ve Mülhak Vakıflar Şube Müdürlüğü Arşivi (İVBM/HMVA)
İSKİ Sular Defteri
BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), İrâde Hâriciye, nr. 2080.
BOA, İrâde Hâriciye, nr. 2084.
BOA, İrâde Dâhiliye, nr. 8835 (Husûsî İrâde Tezkiresi).
BOA, İrâde Dâhiliye, nr. 9035.
BOA, İrade Dahiliye, nr. 1860.
BOA, İrade Dahiliye, nr. 13581.
BOA, Ayniyat Defteri, nr. 976.
Abdurrrahman Şeref, Târîh Musâhabeleri, İstanbul 1339.
Açba, Harun, Kadınefendiler: Son Dönem Osmanlı Padişah Eşleri (1839-1924), İstanbul 2007.
Ahmed Cevdet Paşa, Ma‘rûzât, haz. Yusuf Halaçoğlu, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1980.
_____, Tezâkir, I (1 12), II (13 20), Ankara: TTK Yayınları, 1953, 1960.
Akpınar, Mahmut, “Bir Saray Hekiminin Serencamı: İstefanaki Karatodori (1789-1867)”, C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIV/1 (2010).
Akyıldız, Ali, “Sultan II. Mahmud’un Hastalığı ve Ölümü”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S.4, İstanbul 2001.
Ali Rıza Bey (Balıkhâne Nâzırı) ve Mehmed Gâlib, “On Üçüncü Asr-ı Hicrîde Osmanlı Ricâli”, Peyâm gazetesinde tefrika, 22 S. 1338 /17 Teşrîn-i Sânî 1335/1919.
Ali Rıza Bey (Balıkhâne Nâzırı), Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı, haz. Ali Şükrü Çoruk, İstanbul 2001, s.294, 371.
Aracı, Emre, Donizetti Paşa: Osmanlı Sarayının İtalyan Maestrosu, İstanbul: YKY, 2006.
Avigdor, Levy, “II. Mahmud Döneminde Askerî Reform ve Ulema”, II. Mahmud: Yeniden Yapılanma Sürecinde İstanbul, editör: Coşkun Yılmaz, İstanbul 2010.
Barış, Y. İzzettin, Osmanlı Padişahlarının Yaşamlarından Kesitler, Hastalıkları ve Ölüm Sebepleri, Ankara 2002.
Çelik, Yüksel, Şeyhü’l-Vüzera Koca Hüsrev Paşa: II. Mahmud Devrinin Perde Arkası, Ankara: TTK Yayınları, 2013.
Doğan, Mehmet, “Mehmet Emin Rauf Paşa (1780-1860)”, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih ABD, Ankara 2019.
Dönmez, Ahmet, “Babıâli’de Hizip Çatışmaları: Ahmed Fevzi Paşa’nın Osmanlı Donanmasını Mısır Valisine Teslimi Olayı”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S.40 (2016).
_____, “Mustafa Reşid Paşa’nın İkinci Londra Elçiliği ve Tanzimat Reformlarına Dair Memorandumu”, Tarihin Peşinde, Yıl: 2011, Sayı: 6.
_____, Osmanlı Modernleşmesinde İngiliz Etkisi: Diplomasi ve Reform, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014.
Driault, Edward, Şark Meselesi, çev. Nâfiz, İstanbul 1328.
Dursun, Ahmet Halûk, “19. Yüzyılda Adam Yetiştirmede Hânegî-Himâye Usûlü”, Kubbealtı Akademi Mecmuası, Yıl: 25 (Ekim 1996), S.4, s.74.
Engelhardt, Edouard-Philippe Engelhardt, Türkiye ve Tanzimat, çev. Ali Reşad, İstanbul 1328.
Freely, John, Osmanlı Sarayı: Osmanlı Sultanlarının İstanbul’daki Özel Hayatları, çev. Ayşegül Çetin Tekçe, İstanbul: Alfa Yayınları, 2022.
Karateke, Hakan T., Padişahım Çok Yaşa, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2. bs., 2012.
Kırlı, Cengiz, Sultan ve Kamuoyu, İstanbul 2009.
Kodaman, Bayram – A. Turan Alkan, “Tanzimat’ın Öncüsü Mustafa Reşid Paşa”, 150. Yılında Tanzimat, Ankara: TTK Yayınları, 1992.
Kurat, Yuluğ Tekin, H. Layard’ın İstanbul Elçiliği, Ankara: A.Ü. DTCF Yayınları, 1968.
Lamartine, Alphonse de, Türkiye Tarihi, C. 7: Düşerken, Tercüman 1001 T.E. Yayınları, çev. M. R. Uzmen, İstanbul 2011.
Lane Poole, Stanley, Lord Stratford’un Türkiye Hatıraları, çev. Can Yücel, Ankara 1959.
Melek Hanım, Haremden Mahrem Hatıralar, çev. İsmail Yerguz, İstanbul: Oğlak Yayınları, 4. bs., 2003.
Moltke, Helmut von, Moltke’nin Türkiye Mektupları, çev. H. Örs, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1969.
Muhammed Âtıf, Hâtıra-i Âtıf, İ.Ü. Kütüphanesi, Nâdir Eserler, İbnülemîn M. Kemâl Koleksiyonu, nr. 2645 ve 2671. Bu hatırat, N. Gemici ve H. Toker tarafından, 2645 numaralı nüshanın Latin harflerine çevirisiyle 2016’da TBMM Yayınları’ndan ve 2. baskısı da 2021’de Ketebe Yayınları’ndan neşredilmiştir.
Özkaya, A. Sefa, “Hekimlik ve İstihbaratçılık Kıskacında Askerî Tıbbın Kurucusu Dr. Karl Ambrois Bernard’ın İstanbul Macerası”, II. Sağlık Tarihi ve Müzeciliği Sempozyumu, 3-4 Haziran 2016, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2017.
Palmer, Alan, Osmanlı İmparatorluğu: Son Üçyüz Yıl / Bir Çöküşün Tarihi, çev. B. Ç. Dişbudak, İstanbul: Sabah Kitapçılık, 1997, 6. bs.
Pfeiffer, Ida, Doğu’ya Seyahat, çev. Şahzade Şenay Ataç, İstanbul: Ketebe Yayınları, 2023.
Saz, Leyla, Harem’in İçyüzü, düzenleyen: Sadi Borak, İstanbul: Milliyet Yayınları, 1974.
Slade, Adolphus, Türkiye ve Kırım Harbi, çev. Ali Rıza Seyfi[oğlu], İstanbul 1943.
Spitzer, Dr. Edmond, “Sultan Abdülmecid Han’ın sarayında (Doktor Spitzer’in Hatıratı)”, çev. Ahmed Refik [Altınay], TOEM, sene 6 (1331), 34. cüz, İstanbul 1333, ss.599 622 (Bu makale ayrıca, “Sultan Abdülmecid Han’ın Sarayında”, başlığı ile Hayat Tarih Mecmuası, Eylül, Kasım 1973 sayılarında sadeleştirilerek tefrika edilmiştir).
Subaşı, Turgut, “Stratford Canning’in Raporlarına Göre Sultan Abdülmecid ve Ona İngiltere Tarafından Verilen Dizbağı Nişanı (Knight of the Garter)”, Belleten, LXXX/287 (Nisan 2016).
Şehsuvaroğlu, Bedi N., “Mâbeyn Müşîri Ferid Paşa’nın Hâtıraları”, Hayat Tarih Mecmuası, 1973/12 (Aralık).
Şehsuvaroğlu, Halûk Y., “Bezmiâlem Vâlide Sultan”, Resimli Tarih Mecmuası, IV/39 (1953), ss.2098-2102.
Şentürk, M. Hüdai, “Bezmiâlem Vâlide Sultan’ın Hayatı ve Hayır Eserleri”, İstanbul Araştırmaları, İBB Yayınları, S.7 (Yaz 1998), İstanbul 1998, ss.7-69. https:// www.academia.edu/40606633/Bezmialem_Vâlide_Sultân_Hayâtı_ve_Eserleri; https://www.academia.edu/36697096/M_Hüdai_ŞENTÜRK_Bezmiâlem_Vâlide_Sultan_vakfiyyeleri_Envanteri; https://sakarya.academia.edu/HüdaiŞentürk.
_____, “Bezmiâlem”, DİA, C.6, ss.108 113.
_____, “Dârü’l ma’ârif”, DİA, C.8, s.549.
_____, “Gurebâ Hastahanesi Camii”, DİA, C.15, ss.204-205.
Terzioğlu, Arslan, “II. Mahmud’un Son Hastalığı İle İlgili Raporlar ve Galatasaray Tıbbiyesi’nin 17 Şubat 1839’da Açılışı”, Tarih ve Toplum, C.14, S.83 (Kasım 1990).
Uluçay, Çağatay, Harem, II, Ankara: TTK Yayınları, 1971.
Walsh, Robert, II. Mahmud İstanbul’u, İstanbul 2021.
Werner, Franz von [Murad Efendi], Türkiye Manzaraları, çev. A. S. Kırım, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2007.
White, Charles, Three years in Constantinople; or, Domestic manners of the Turks in 1844, C.I-III, Londra 1845-46.
Yıldız, Gültekin, “Yeniçerisiz Tahta Çıkmak: Kadim ve Cedid Arasında Sultân Abdülmecid’in Cülûsu”, M.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi – Türklük Araştırmaları Dergisi, Sayı 20, İstanbul 2008.
Yücel, Erdem, “Vakıf Yapan Kadınlar”, Hayat Tarih Mecmuası (1971), S.2, ss.45 49.
“Bezmiâlem Vâlide Sultan”, İstanbul Kültür ve Sanat Ansiklopedisi, III, Tercüman gazetesi ilâvesi, İstanbul 1983, s.1256.
“Bezmiâlem”, Türk Ansiklopedisi (TA), VI, ss.306 307.
https://www.academia.edu/40606633/Bezmialem_Vâlide_Sultân_Hayâtı_ve_Eserleri.
