Bazı devletler bir coğrafyanın kaderini etkiler. 28 Mayıs 1918’de kurulan ve 23 ay gibi kısa bir süre varlık gösteren Azerbaycan Halk Cumhuriyeti de onlardan biri. İslâm dünyasında kurulan ilk cumhuriyet olan bu devlet, bağımsızlık yolunda gelecek nesillerin ilham kaynağı olmuştur. Kısa ömürlü olmasına rağmen iki yılda birçok örnek icraata imza atmış ve adını Türklerin şanlı tarihine yazdırmıştır. Peki bu devlet nasıl kuruldu?
10 Şubat 1828 tarihinde imzalanan Türkmençay Antlaşması’na kadar Azerbaycan topraklarında Şirvanşahlar, Sâcîler, Sâlârîler, Revvâdîler, Şeddâdîler, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safevîler ve Afşarlar gibi neredeyse hepsi Türk hanedanları tarafından kurulan devletler boy göstermişti. 1747 yılında Nadir Şah’ın suikaste uğramasıyla birlikte koca bir devlet tarih sahnesinden çekildi. Bununla birlikte, kuzeyden güneye bütün Azerbaycan’daki hanlar birbirleriyle savaşmaya başladılar. Afşarlar döneminde atanan valiler, idare ettikleri topraklarda bağımsızlıklarını ilan etmiş ve hanlık iddiasında bulunmuşlardı. Hepsinin hedefi Azerbaycan’ı tek bayrak altında –elbette kendi bayraklarının- yeniden birleştirmekti. Bundan mütevellit aralarında büyük bir rekabet mevcuttu. Ülkenin içinde bulunduğu bu parçalanmışlık ve iç savaş ortamı yıllardır bu topraklara göz diken, zengin servetlerine sahip olmak isteyen Rus İmparatorluğu’nun iştahını kabartıyordu.
Güney Azerbaycan’ı kendi yönetimi altında birleştirip Kaçarlar Devleti’ni kuran Ağa Muhammed Şah Kaçar 1795 ilkbaharında Azerbaycan’a girdi. Azerbaycan’ın Karabağ Hanlığı dışındaki esas ve kritik yerlerini boyunduruğu altına aldıktan sonra Rus İmparatorluğu ile birlik kuran Kartli-Kaheti Krallığı’nın üzerine yürüdü. Bundan önce II. Erekli ile Rus çariçesi II. Katerina arasında 24 Temmuz 1783’te imzalanan Georgiyevsk dostluk anlaşmasına istinaden Rusların buraya yardım göndermesi gerekiyordu. Lakin Katerina hile yaparak Muhammed Şah’ın Gürcistan işgaline göz yumdu ve “Doğuyu Kaçar’ın tecavüzünden korumak” bahanesiyle göz bebeği Valerian Zubov’u büyük bir ordu ile Şah’ın üzerine gönderdi. Valerian Zubov bu sefer sırasında birçok başarı elde etmesine rağmen, 1796 yılında ölen Katerina’nın oğlu Pavel ondan ordusunu Azerbaycan’dan çekmesini istedi.
Ağa Muhammed Şah 1797 yılında Şuşa şehrinde bir suikast ile öldürüldü. 1802’de Çar I. Aleksandr Kartli-Kaheti Krallığı’nı feshetti, böylece Azerbaycan işgalinin ilk dönemi başlamış oldu. Çünkü Kartli-Kaheti Krallığı feshedilmeden önce, Rus ordusunun yardımıyla Azerbaycan’da Borçalı, Kazak ve Şemşedili bölgelerini işgal etmişti. XII. David’in işgal ettiği bu topraklar da Rus sınırlarına geçti. 1804 yılında Gürcü asıllı Rus general Pavel Sisianov’un Azerbaycan’a girmesiyle işgal resmen başlamış oldu.
