Osmanlı Devleti ya da kendi isimlendirmesiyle Devlet-i Aliyye-i Osmaniye vesikaya çok önem verirdi. Bu sebeptendir ki, İstanbul’da bulunan Osmanlı Arşivi dünya çapında bir araştırma merkezidir. Burada bulunan vesikalar tarihçilerin adeta can suyudur. İster akademik, ister popüler tarihçilik olsun, arşive uğramadan dikkate değer bir yazı yazmak, bir araştırma yapmak neredeyse mümkün değildir.
Daha uçakların icat edilmediği yıllarda ne tür hava araçları vardı ve bunlar ne maksatla kullanılıyordu? Biz, kartal kanatlarıyla uçan Hezarfen Ahmed Çelebi’nin ve günümüzde roket adam olarak anılan Lagari Hasan Çelebi’nin torunları olarak dünya havacılık tarihinde ilklerden olsak da yazı konumuzu oluşturan vesikamızda bunların dışında bir aletten bahsedeceğiz. İnsanların uçmak için kullandıkları ve kontrol edebildikleri ilk hava aracı balondur. İlk defa 15-17 Ekim 1783’te Paris’te kullanılmıştır. Pilatre Rozier halata bağlı olan balonla 25 metre yükselerek dört dakika kadar havada kalmayı başarır. 19 Ekim’de Giroud de Villettte’yi de uçuran Rozier’in bu uçuşu önemlidir. Gazeteci Villette’nin uçuşta balonların askerî amaçlı olarak kullanılabileceğini söylemesi de önemli bir gelişmedir. İlk defa Napolyon savaşlarında 1794 Avusturya-Fransa Harbi’nde keşif maksatlı olarak kullanılan balonlar, kısa süre sonra ordularda savaş aracı olarak, gözetleme maksatlı kullanılmaya başlanmıştır.
Paris’te yapılan uçuştan iki yıl sonra, 1785’te İstanbul’da ilk balon uçuşu gerçekleşti. Sultan I. Abdülhamid huzurunda Mart 1785’te İranlı bir fizikçi, balonuna iki Türk’ü alarak havalanır ve 120 km uçarak Bursa’ya iniş yapar. Bursalılar bu olağanüstü olay karşısında dehşete düşer ve günahları nedeniyle kendilerini Hz. Peygamber’in (sas) cezalandırmaya geldiğini sanarak secdeye kapanırlar. Bir müddet hiçbiri yerinden kalkamaz; sonra iki kişi cesaretini toplayarak kalkar ve durumu Hüdavendigâr valisine haber verir. Takiben paşa, balonları kontrol altına aldırır. Balonla ilk uçan Türk devlet adamı ise Polonya elçisi İbrahim Paşa’dır ve 1789’da Varşova’da balon uçuşu yapmıştır. Osmanlı Devleti idarecilerinin teknik gelişmelere yönelik alakası dikkate değer bir durumdur.
Bu girişten sonra Osmanlı Devleti’nde balonun geçtiği ilk belgelerden olan arşiv vesikamız hakkındaki ayrıntılara girelim. Olay yeri Bihke sancağı, yani günümüzde Bosna-Hersek’in Bihaç olarak bilinen kuzeybatısındaki şehri. Bihke Naibi Ali Efendi Bosna valisine şöyle bir ilam gönderiyor (belge ifadeleri günümüz okuyucusu için sadeleştirilmiştir):
“İslâm serhaddinin nihayetinde din düşmanlarının seddi olan Bihke Kalesi muhafızı Kaptan Hüseyin Bey ve Rüstem Bey birkaç ağa ile meclisime gelip şaşkınlıklarını ifade ettiler. Beş gün önce kuşluk vaktinde kalemizden iki saat uzaklıkta Lonviç Dağı altında bulunan Racende Çiftliği’nde Hüseyin Bey’in evinin yakınlarına kıble tarafından havadan büyük bir çadır düştü. Üzerine gidip baktığımızda dünyada misli görülmemiş bir nesne olduğunu hayretle gördük. Çadırın ölçülerini anlatmak bir türlü mümkün değil diyerek, Bosna Divanı’na ifadelerimizi ilam ediveresiniz diye söylediler. Fakir kulunuz da meseleyi bu minval üzere arz ettim. Emir yüce hazretlerinizindir.”
Devamı Derin Tarih Ekim Sayısında…
